ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΟΙ ΧΟΡΟΙ ΣΤΗΝ Α΄ - Β΄ - Γ΄ ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ

Ελληνικοί παραδοσιακοί χοροί

ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΕΘΝΙΚΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΜΑΤΩΝ
ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ

Ιωάννης Θεοδωράκης Αθανάσιος Τζιαμούρτας Πέτρος Νάτσης Ευδοξία Κοσμίδου

Φυσική Αγωγή
Α' - Β' - Γ΄ Γυμνασίου

ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΣ ΕΚΔΟΣΕΩΣ ΔΙΔΑΚΤΙΚΩΝ ΒΙΒΛΙΩΝ
ΑΘΗΝΑ

Ελληνικοί παραδοσιακοί χοροί

Ο χορός είναι μία από τις κινητικές δραστηριότητες που ο άνθρωπος δίνεται ολοκληρωτικά: σωματι­κά, ψυχικά και πνευματικά. Ο χορός εμφανίζεται σε όλες τις ανθρώπινες κοινωνίες. Εξελίσσεται μέσα από τη διαρκή επίδραση πολιτισμικών παραγόντων και λαμβάνει διαφορετική μορφή από λαό σε λαό και από πολιτισμό σε πολιτισμό. Δέχεται επιδράσεις τόσο από θρησκείες όσο και από τη γενικότερη αντίληψη περί ηθικής που επικρατεί σε κάθε εποχή.

Ο ελληνικός χορός μέσα από την ιστορία

Παράσταση από αρχαίο ελληνικό αγγείο

Ο χορός στην αρχαία Ελλάδα ήταν ένα από τα βασικότερα μαθήματα στην εκπαιδευτική διαδικασία των νέων. Για παράδειγμα στην αρχαία Αθήνα ο χορός σε συνδυασμό με τη μουσική αποτελούσε ένα ποιοτικό παιδευτικό στοιχείο για την αγωγή του σώματος και της ψυχής των νέων. Στην αρχαία Σπάρτη ο χορός αποτελούσε μέρος της σκληρής στρατιωτικής εκπαίδευσης των νέων Σπαρτιατών.

Σε όλες τις περιόδους της αρχαίας και νεώτερης ελληνικής ιστορίας (μινωική εποχή, προκλασική και κλασική περίοδος, βυζαντινή περίοδος, τουρκοκρατία) υπάρχουν ευρήματα (αναπαραστάσεις σε αγ­γεία, σε τοιχογραφίες, σε πίνακες) που απεικονίζουν χορούς. Στα κείμενα του Ομήρου υπάρχουν περι­γραφές χορού. Οι χοροί στην αρχαία Ελλάδα ήταν:

• θρησκευτικοί,

• πολεμικοί,

• γιορταστικοί και

• της τέχνης (στο σατυρικό δράμα και στην τραγωδία).

Οι χοροί είχαν θρησκευτικό χαρακτήρα ως την κλασική εποχή, ενώ στη συνέχεια άρχισαν να λαμβά­νουν και ψυχαγωγικό χαρακτήρα. Ένα πλήθος χορών επέζησε ως σήμερα (π.χ. Τροιζήνιοι, Επιζεφύριοι, Ιωνικοί, Μαντινειακοί).

Η βυζαντινή περίοδος έδρασε ανασταλτικά στις διάφορες μορφές του χορού, ωστόσο ο λαός χόρευε στις γιορτές και σε άλλες παρόμοιες εκδηλώσεις. Κάποιοι αρχαίοι ρυθμοί κατάφεραν να επιβιώσουν, καθώς ενσωματώθηκαν στις καθημερινές εκδηλώσεις των λαϊκών κυρίως στρωμάτων. Οι χοροί αυτής της περιόδου έχουν «κύκλια» μορφή (που παραπέμπει άμεσα στη σημερινή χορευτική μορφή).

Κατά τα χρόνια της Τουρκοκρατίας οι χοροί ήταν το μέσο για τη διατήρηση της γλώσσας και της παρά­δοσης. Οι χοροί των κλεφτών («κλέφτικοι» χοροί) αποτελούσαν κομμάτι τόσο της στρατιωτικής προε­τοιμασίας αλλά και της ψυχαγωγίας τους. Κατά την περίοδο εκείνη υπήρχαν χοροί καθαρά πολεμικοί (η Σέρα του Πόντου, ο Τσάμικος, το κρητικό Πεντοζάλι, κ.ά.), κάτι ανάλογο με τους πολεμικούς χορούς στην αρχαία Ελλάδα. Ωστόσο γεννιούνται και νέα είδη χορών.

Με τη δημιουργία του πρώτου ελεύθερου ελληνικού κράτους ο χορός αρχίζει να είναι μέρος της πα­ράδοσης του κάθε τόπου, αφομοιώνοντας τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του. Στις αγροτικές περιοχές ο παραδοσιακός χορός αποτελούσε αναπόσπαστο μέρος της επίσημης αλλά και της καθημερινής ζωής (τοπικά έθιμα, νυχτέρια, εργασιακές ασχολίες). Στα αστικά κέντρα αποτελούσε ένα μέσο νοσταλγικής ταύτισης με οικεία βιώματα ή πρόσκαιρης ανακούφισης από την πίεση της καθημερινότητας. Για τον έλληνα μετανάστη ήταν ένας τρόπος διατήρησης των δεσμών με την πατρίδα.

Οι ελληνικοί παραδοσιακοί χοροί σήμερα

Ποντιακός χορός

Οι ελληνικοί παραδοσιακοί χοροί μάς διασκεδάζουν, μας χαροποιούν, μας κοινωνικοποιούν και ταυ­τόχρονα μας γυμνάζουν. Μέσα από το χορό μαθαίνουμε για τον πολιτισμό μας, την ιστορία μας αλλά και την ταυτότητά μας.

Ο χορός είναι βασικό στοιχείο του πολιτισμού, ζει στο χρόνο και εκφράζει τον ελληνισμό, σε κάθε εποχή. Ο παραδοσιακός χορός εκφράζει: συναισθήματα, πολιτισμό, ιστορία, λεβεντιά, ελληνισμό.

Οι ελληνικοί παραδοσιακοί χοροί εμφανίζουν ομοιότητες (ίδιο στυλ) σε διαφορετικές περιοχές παρά τη μεγάλη απόσταση που χωρίζει αυτές τις περιοχές. Η ονομασία ενός χορού μπορεί να προκύπτει από την ονομασία της περιοχής που χορεύεται, από τα λόγια του τραγουδιού που συνοδεύουν το χορό, από το πώς είναι τοποθετημένοι οι χορευτές, από τη λαβή των χεριών ή /και από κάποια αντικείμενα που χρησιμοποιούνται (π.χ. μαντήλι). Μερικά παραδείγματα: Ζωναράδικος, επειδή πιάνονται από τα ζωνά­ρια. Καραγκούνα, από την περιοχή της Θεσσαλίας που ζουν οι Καραγκούνηδες. Ζαχαρούλα, από το όνομα μιας κοπέλας. Ζαγορίσιο ή Συρτό χανιώτικο, από την περιοχή που χορεύονται, (στο Ζαγόρι της Ηπείρου και στα Χανιά της Κρήτης αντίστοιχα). Αντικριστός, από το χορευτικό σχήμα δηλαδή την αντι­κριστή θέση των χορευτών.

Οι χοροί με εθιμικό χαρακτήρα χορεύονται με συγκεκριμένα τραγούδια που ακούγονται μόνο σε συ­γκεκριμένες μέρες. Από την άλλη πλευρά οι χοροί που στήνονται καθ' όλη τη διάρκεια του χρόνου με αφορμή τις γιορτές του χριστιανικού εορτολογίου, τα γεγονότα που έχουν σχέση με τη ζωή του ανθρώ­που (βάπτιση, αρραβώνα, γάμο, εργασία, ξενιτιά, καθημερινή ζωή) παρουσιάζουν ένα χαρακτήρα χα­ρούμενο, εύθυμο, ενθουσιώδη.

Η αρχή και η πηγή των ελληνικών παραδοσιακών χορών είναι ο άνθρωπος. Η μορφή των χορών προά­γει το συμμετοχικό, κοινωνικό και ομαδικό χαρακτήρα, οδηγώντας στην ανάπτυξη σχέσεων. Οι ελληνικοί παραδοσιακοί χοροί μέσα από τη μορφή τους ενισχύουν την αλληλεπίδραση των ατόμων μεταξύ τους.

Τραγούδι, χορός και μουσική συνοδεία

Σε πολλές περιοχές του ελληνισμού υπήρχαν και υπάρχουν τοπικοί χοροί, όπου ο λαός τραγουδά ομαδικά χωρίς τη συνοδεία μουσικών οργάνων και ταυτόχρονα χορεύει στο ρυθμό του τραγουδιού.

Όταν χρησιμοποιεί μουσικά όργανα, αυτά κατά κύριο λόγο είναι το κλαρίνο, η γκάιντα, ο ζουρνάς, τα χάλκινα πνευστά, η φλογέρα, η λύρα, το βιολί, το λαγούτο, το ούτι, το σαντούρι, το νταούλι, το ντέφι, το τουμπελέκι, το ακορντεόν κ.ά.

Αριθμός και ποικιλία χορών

Κάθε πολιτισμική κοινότητα έχει τους δικούς της χορούς και σε πολλές περιπτώσεις χωριά που ανή­κουν στην ίδια πολιτισμική κοινότητα, έχουν διαφορετικούς χορούς. Κάθε χορός έχει τη δική του μορ­φή, τη δική του κίνηση, τη μοναδική και ξεχωριστή έκφραση. Είναι αξιοθαύμαστη η ποικιλία και η μονα­δικότητα του κάθε χορού. Βέβαια κάθε χορός συνδέεται με κάποιον άλλον, έχουν δηλαδή κάτι κοινό. Ίσως είναι δομημένοι πάνω σε ένα κοινό δρόμο, το χορευτικό δρόμο.

Λαβές των χεριών

Οι λαβές των χεριών ποικίλλουν από χορό σε χορό. Ως παράδειγμα αναφέρουμε τέσσερες κύριες λα­βές: Την πάνω λαβή, δηλαδή αυτή που πιανόμαστε από τους ώμους. Τη μεσαία λαβή, δηλαδή αυτή που πιανόμαστε από τις παλάμες με λυγισμένους τους αγκώνες. Την κάτω λαβή, δηλαδή αυτή που πιανό­μαστε από τις παλάμες με τεντωμένα τα χέρια κάτω. Τη χιαστή (σταυρωτή) λαβή, δηλαδή αυτή που πια­νόμαστε σταυρωτά.

Παραδοσιακές φορεσιές - στολές

Παραδοσιακή φορεσιά είναι το ένδυμα που φορούσαν στην Ελλάδα παλαιότερα καθημερινά. Στολή είναι η φορεσιά που ήταν πιο στολισμένη, πιο πλούσια, η νυφιάτικη για τις γυναίκες και η γαμπριάτικη για τους άνδρες. Σε παλαιότερες εποχές αποτελούσε τιμή για κάθε οικογένεια, η κοπέλα ή το αγόρι που ήταν έτοιμοι για αρραβώνα και για γάμο να έχουν ως προίκα την δική τους νυφιάτικη - γαμπριάτικη στολή.

Παραδοσιακοί χοροί και μουσικό μέτρο (ρυθμός)

Ο ρυθμός παίζει σημαντικό ρόλο στη ζωή του ανθρώπου. Η αναπνοή, το βάδισμα, οι βιολογικές λει­τουργίες του σώματος, το περιβάλλον στο οποίο ζει και κινείται, η κίνηση της γης, η αλλαγή του έτους, των εποχών, της ημέρας, της νύχτας, όλα εμπεριέχουν την εναλλαγή του ρυθμού σε μια σοφή συνύπαρ­ξη, σε μια τέλεια αρμονία. Με δυο λόγια ο ρυθμός είναι η δομή πάνω στην οποία στηρίζεται η ίδια η ζωή.

Στην ελληνική παράδοση συναντάμε κυκλικούς χορούς και ελεύθερους χορούς. Αυτοί χορεύονται πάνω σε συγκεκριμένο μουσικό μέτρο. Τα βασικά μουσικά μέτρα πάνω στα οποία κινούνται οι ελληνι­κοί παραδοσιακοί χοροί είναι: 2/4, 2/3, 5/4, 6/8, 7/8, 9/8. Βέβαια στην ιστορία των χορών και των τρα­γουδιών του ελληνισμού συναντάμε και άλλα μουσικά μέτρα, όπως επίσης και συνδυασμό διαφορετικών μέτρων σε ένα τραγούδι. Το μουσικό μέτρο 7/8 το συναντάμε στον ευρύτερο ελλαδικό χώρο από την αρ­χαιότητα μέχρι και σήμερα. Πάνω σ' αυτό το μέτρο είναι δομημένος ο Συρτός-Καλαματιανός χορός.

Γιατί η Ελλάδα έχει πολλούς τοπικούς χορούς και λίγους πανελλήνιους

Νησιώτικος χορός

Η πολυμορφία του εδάφους της Ελλάδας είχε ως αποτέλεσμα τη δημιουργία ή την υιοθέτηση διαφορετικών χορών σε κάθε γεωγραφική περιοχή. Για παράδειγμα τα τραγούδια και οι χοροί της Ηπείρου αντανακλούν τη νοσταλγία και τον καημό της ξενιτιάς, καθώς το άγονο έδαφος, το ψυχρό κλίμα και η τραχύτητα των αλλοεθνών κατακτητών δημιούργησε μεγάλο κύμα μετανάστευσης. Στην Πελοπόννησο υπάρχει «πολυτυπία» χορών μεταξύ των απομονωμένων ορεινών περιοχών της και των αστι­κών παράλιων. Η δυτική Στερεά (Ρούμελη) λόγω της απομόνωσης της εξαιτίας της μορφολογίας του εδάφους διατήρησε αρκετούς από τους χορούς των κλεφτών. Οι παραδοσιακοί χοροί των Επτανήσων έχουν επηρεαστεί από την κουλτούρα της Δυτικής Ευρώπης καθώς και από τα εποικιστικά ρεύματα από την Ήπειρο, τη Στερεά και την Πελοπόννησο. Έτσι, το χορευτικό ρεπερτόριο του κάθε νησιού πα­ρουσιάζει ιδιαιτερότητες. Στα νησιά του Αιγαίου συναντάμε μεγάλη ποικιλία χορών, καθώς το κάθε νη­σί είχε ιδιαίτερες σχέσεις με διαφορετική παραλιακή πόλη και η επίδραση αυτών ήταν καθοριστική.


Συζητήστε τις γεωγραφικές, κοινωνικές, οικονομικές και πολιτιστικές επιδράσεις στη διαμόρφωση των χορών της περιοχής σας.

Με λίγα λόγια

Ο ελληνικός παραδοσιακός χορός είναι αναπόσπαστο στοιχείο του ελληνικού πολιτισμού, αλλά και της κάθε περιοχής ξεχωριστά. Έχει το στοιχείο της δυναμικότητας, καθώς περικλείει στοιχεία του παρελθόντος, προσαρμοσμένα στις σύγχρονες ανάγκες. Ο ελληνικός παραδοσιακός χορός προάγει τη συνεργασία μεταξύ των ατόμων, αλλά ταυτόχρονα σέβεται και το άτομο-μονάδα με τις φιγούρες των πρωτο-χορευτών και τους ατομικούς χορούς. Είναι απαραίτητο να διερευνήσουμε τους παραδοσιακούς μας χορούς ως ένα κομμάτι του πολιτισμού και να τους διατηρήσουμε.